Dostoyevski'nin 1862 yılında yayımlanan ve edebi kariyerinde bir yeniden doğuşu simgeleyen eseri "Ölüler Evinden Anılar", yazarın on yıllık Sibirya'daki kürek mahkûmiyetinin ve sürgününün yarı-otobiyografik bir dökümüdür. Eser, geleneksel bir roman kurgusundan ziyade, anı-roman türünün en güçlü örneklerinden birini teşkil eder. Dostoyevski, kendi yaşadığı cehennemi doğrudan anlatmak yerine, karısını öldürdüğü için on yıl hapse mahkûm edilmiş soylu bir karakter olan Aleksandr Petroviç Goryançikov'un geride bıraktığı notlar aracılığıyla okuyucuya seslenir. Bu kurgusal çerçeve, yazarın hem kişisel tanıklığını aktarmasına olanak tanır hem de olaylara belli bir sanatsal mesafe kazandırarak onu ham bir anı kitabı olmaktan çıkarır. Eser, Sibirya'daki bir esir kampının, yani mahkûmların kendi deyimiyle "Ölüler Evi"nin, fiziksel ve ruhsal portresini çizer.
Konu
Roman, Goryançikov'un kampın kapılarından ilk adımını atmasıyla başlar ve okuyucuyu insanlığın en alt basamağındaki bir dünyaya sokar. Burası, her türlü sosyal statünün, kimliğin ve geçmişin silindiği, insanların sadece numaralardan ve suçlardan ibaret olduğu bir yerdir. Traşlanmış kafalar, damgalı üniformalar ve ayaklardaki ağır zincirler, mahkûmları kişiliksizleştirmenin en somut araçlarıdır. Dostoyevski, bu kapalı dünyanın içindeki hayatı; ağır ve anlamsız angaryaları, acımasız gardiyanları, mahkûmlar arasındaki karmaşık hiyerarşiyi ve kendi vahşi adalet sistemlerini en ince ayrıntısına kadar betimler. Okuyucu, Goryançikov'un gözünden, Rusya'nın dört bir yanından gelmiş katiller, hırsızlar, isyancılar ve siyasi suçlulardan oluşan devasa bir mahkûmlar galerisiyle tanışır. Her bir mahkûmun portresi, insan ruhunun en karanlık ve en karmaşık yönlerine açılan bir pencere gibidir.
Ancak "Ölüler Evinden Anılar", sadece bir sefalet ve umutsuzluk anlatısı değildir. Aksine, eserin asıl gücü, en insanlık dışı koşullarda bile insan ruhunun hayatta kalma ve kendini ifade etme arzusunu göstermesinde yatar. Dostoyevski, en gaddar katilin içinde bile bir iyilik pırıltısı, en umutsuz mahkûmun kalbinde bir özgürlük hayali bulur. Mahkûmların kendi imkânlarıyla sahneye koydukları tiyatro oyunları, bir anlığına da olsa zincirlerinden ve duvarlardan kurtuldukları, insanlıklarını yeniden hissettikleri büyülü anlardır. Kamp hastanesindeki dayanışma, en beklenmedik anlarda ortaya çıkan cömertlik ve nezaket anları, insan ruhunun yok edilemezliğinin en güçlü kanıtlarıdır. Goryançikov, bir soylu olarak başlangıçta halktan gelen bu suçlular tarafından dışlansa da, zamanla onların acılarını, sevinçlerini ve en önemlisi ortak kaderlerini paylaşarak Rus halkının ruhunu en çıplak haliyle anlama fırsatı bulur.
Bu eser, Dostoyevski'nin sanatsal ve ruhsal dönüşümünün belgesidir. Sibirya, onun için hem bir cehennem hem de bir arınma okulu olmuştur. Burada, kitaplarda okuduğu soyut insan kavramı yerine, acı çeken, günah işleyen ama aynı zamanda affedebilen ve sevebilen gerçek insanla tanışmıştır. "Ölüler Evinden Anılar", yazarın gelecekteki büyük romanları "Suç ve Ceza", "Budala" ve "Karamazov Kardeşler"de derinlemesine işleyeceği suç, ceza, özgürlük, inanç ve insan ruhunun gizemi gibi temaların laboratuvarı niteliğindedir. Bu kitapla birlikte Dostoyevski, artık sadece bir yazar değil, insan ruhunun en karanlık derinliklerine inmiş bir tanık ve bir kâhin haline gelmiştir.
|
